آيتالله شهيد صدر طی عمر كوتاه و پربركت خود تأليفات و آثار ارزشمندی از خود به جای گذاشت كه از جمله اين آثار میتوان به كتاب «اقتصادنا»، «فلسفتنا»، «البنك اللاربوی»، «الأسس المنطقية للإستقراء»، «الفتاوی الواضحة»،«المدرسة القرآنية»، «بحث حول الولاية»، «بحث حول المهدی(عج الله تعالی فرجه الشریف)»، «دروس فی علم الأصول»، «فدك فی التاريخ»، «الاسلام يقود الحياة»، «التفسير التجزئيی والتفسير التوحيدی للقرآن الكريم»، «نظرة عامة فی العبادات»، «المعالم الجديدة للأصول»، «المحنة»، «المرسل الرسول الرسالة» اشاره كرد كه در زير اين آثار معرفی میشوند.
*اقتصادنا؛ شهيد صدر دستاورد علمی ارزشمندی در زمينه انديشه اسلامی و بهطور كلی در زمينه انديشه اقتصادی است و آيتالله صدر در اين كتاب به پژوهش علمی دقيق در زمينه مكتبهای مختلف اقتصادی از جمله اقتصاد ماركسيستی و اقتصاد سرمايهداری میپردازد و با استدلال و برهان علمی شكست اين دو نظريه اقتصادی را اثبات میكند و وی نخستين كسی است كه نظريه اقتصاد اسلامی را با عمق و جامعيت مطرح كرد.
*فلسفتنا؛ بازتاب و انعكاس زيادی در محافل اسلامی و غيراسلامی داشت و شهيد صدر در اين كتاب مهمترين نظريههای فسلفی در دنيای فكر و انديشه را مورد بررسی قرار داد و نظريه شناخت و معرفت اسلامی را بهصورت واضح و روشن مطرح كرد.
*البنك اللاربوی؛ شهيد صدر به درخواست گروهی از متخصصان و كارشناسان امور بانكداری، كتاب البنك اللاربوی(بانكداری بدون ربا) را نوشت و در آن شيوه بانكداری اسلامی و چگونگی رهايی از تعاملات بانكی ربوی را كه شرعا حرام است توضيح داد و توانمندی انديشه اقتصاد اسلامی در زمينه بررسی مسائل حساس در زمينه سياست بانكداری را تبيين كرد.
*الأسس المنطقية للإستقراء؛ دستاورد مهم آيتالله سيد محمد باقر صدر در زمينه پژوهشهای فلسفی و منطقی به شمار میآيد كه در آن به تحليل و بررسی مسائلی در زمينه علم اصول پرداخته و اين كتاب با توجه به اهميت و ارزش آن به زبانهای زنده دنيا ترجمه شد.
*الفتاوی الواضحة؛ رساله عملی شهيد صدر محسوب میشود كه با استقبال گسترده شيعيان مواجه شد، بهطوری كه در بسياری از مسائل دينی و شرعی به آن مراجعه میكنند و در اين كتاب، مسائل عبادی به شيوه جديد متفاوت با شيوه رايج در رسالههای عملی فقها مطرح شده است.
*المدرسة القرآنية؛ در اصل مجموعه سخنرانیهايی است كه شهيد صدر در آن درباره سنتهای تاريخی در قرآن كريم مباحثی را مطرح میكند كه اين مباحث توسط شاگردان ايشان در حوزه علميه گردآوری شد و پس از شهادت ايشان چندين بار منتشر شد كه آيتالله صدر در اين سخنرانیها، رويكرد جديدی در زمينه پژوهشهای قرآنی مطرح كرد.
*«بحث حول الولاية»؛ پژوهشی درباره ولايت، در اصل مقدمهای از شهيد صدر برای كتاب «الشيعة الإمامية» نوشته «عبدالله الفياض» است كه اين مقدمه نظر به اهميت آن در كتابی مستقل به چاپ رسيد و در آن موضوع تشيع و گسترش آن در جامعه اسلامی بررسی شد و شهيد صدر در اين كتاب اثبات كرد كه تشيع از زمان نبی اكرم(صلی الله علیه وآله وسلم) آغاز شد و در حقيقت، مذهب تشيع اسلام ناب و اصيل است.
*«بحث حول المهدی(عج الله تعالی فرجه الشریف)»؛ پژوهشی درباره حضرت مهدی(عج الله تعالی فرجه الشریف) است كه آيتالله صدر در اين كتاب به موضوع حضرت مهدی منتظر(عج الله تعالی فرجه الشریف) با رويكردی جديد و متفاوت با ساير تحقيقات و پژوهشهايی كه در طول تاريخ اسلامی به اين موضوع پرداخته، پرداخت و مبانی علمی و منطقی كه شهيد صدر در مطالب اين كتاب بر آن تكيه كرده، اهميت آن را دوچندان كرده است و شهيد صدر در بررسی اين موضوع، جنبه اعتقادی و علمی را به صورت موضوعی جمع كرده و حقيقت مهدی موعود(عج الله تعالی فرجه الشریف) را اثبات كرده است.
*«المدرسة الإسلامية»؛ پژوهشی علمی برای بررسی مشكلات اجتماعی است و شهيد صدر در اين كتاب با استدلال و دليل موضوعی، ضعيفبودن انديشه مادی در بررسی مشكلات اجتماعی و ارائه راهحلی مطلوب در اين زمينه را آشكار میكند و سپس نظريه اسلامی در بررسی مشكلات بشری را مطرح و آن را بهترين راه حل در اين زمينه میداند.
*«المرسل، الرسول، الرسالة»؛ در اصل مقدمهای برای رساله عملی وی «الفتاوی الواضحة» است كه در آن شيوه جديدی را اتخاذ میكند كه با مقدمات تقليدی حاكم بر رسالههای علمی فقها فرق دارد و در آن مسائل اعتقادی مهمی را بررسی میكند و با توجه به اهميت آن، اين مقدمه در كتابی مستقل چاپ شده و چندين بار تجديد چاپ شد.
*«دروس فی علم الأصول»؛ از مهمترين كتابهايی است كه شهيد صدر در زمينه پژوهشهای علمی اصولی نوشت و موضوع درسی برای طلبههای علوم دينی به شمار میآيد كه اين كتاب به شيوه جديدی كه تعبيركننده از شيوه علمی شهيد صدر است، نوشته شده و آيتالله صدر در اين كتاب آراء و انديشههای خود در زمينه علم اصول مطرح كرده است.
*«فدك فی التاريخ»؛ از كتابهايی است كه شهيد صدر آن را در آغاز حيات علمی خود نوشت و در آن به تحليل تاريخی حادثه فدك كه بحثهايی زيادی در محافل شيعی و سنی درباره آن انجام شده است، پرداخت و اين كتاب به موضوعيت و بیطرفی ممتاز است و شهيد صدر در بررسی موضوعات تحتتأثير گرايشهای فرقهای و مذهبی قرار نگرفته است و آن را به صورت روشمند و مستقل بررسی كرد و نتايج قانع و قاطعی مطرح كرده است كه توانمندی آيتالله صدر در بررسی تاريخ اسلامی را نشان میدهد.
*«الاسلام يقود الحياة»؛ سلسله پژوهشهايی است كه شهيد صدر در نخستين روزهای پيروزی انقلاب اسلامی ايران و در پاسخ به سؤالات گروهی از علمای دينی درباره مسائل اساسی مربوط به دولت اسلامی مانند قانون اسلامی، صلاحيت حاكم و موضوعات مختلف نوشته است و در آن ديدگاه اسلامی را به صورت پيشرفته و همگام با حركت زندگی اجتماعی و سياسی نوشته است.
*«نظرة عامة فی العبادات»؛ كتابی از شهيد صدر است كه در آن نقش عبادت در زندگی انسان و ضرورت آن را در بنای متكامل انسان و معانی عبادی احكام و ابعاد ميتافيزيكی مسائل عبادی را بررسی كرد و اين موضوعاتی است كه اهميت فكری زيادی دارد و شهيد صدر به شيوه علمی سادهای به اين موضوعات پرداخته و ديدگاهی واقعی درباره عبادت ارائه میدهد، بهگونهای كه به تمامی شبهاتی كه درباره برخی شعاير عبادی مطرح میشود، پاسخ میدهد.
كتاب «المحنة»؛ در اصل دو سخنرانی شهيد صدر برای شاگردان خود قبل از شهادت است كه بعداً در كتابی مستقل چاپ شده است و در آن مفهوم قرآنی محنت را بررسی و آن را به دو بخش موضوعی و ذاتی تقسيم كرده و منظور از موضوعی شرايطی است كه رنج و سختی را به وجود میآورد و منظور از محنت ذاتی، نقش فرد در مقابله با محنت و سختی است.
*«التفسير التجزئيی والتفسير التوحيدی للقرآن الكريم»؛ پژوهشی در زمينه شيوه تفسير ترتيبی يا گرايش توحيدی يا موضوعی در تفسير قرآن كريم است.
*«المعالم الجديدة للأصول»؛ كتابی است كه شهيد صدر آن را در نيمه دهه هفتاد ميلادی منتشركرد و در آن تحول علم اصول در تاريخ اسلامی را بررسی كرده است و اين كتاب، پژوهشی علمی در تحليل تحول علمی تاريخ انديشه اصولی به شمار میآيد.
«ماذا جاء حول فلسفتنا»؛ نوشته «عمار ابورغيف» از شاگردان شهيد صدر نيز از جمله كتبی است كه به كوشش دفتر تبليغات اسلامی در قم چاپ شده و در آن به بررسی كتاب فلسفتنا شهيد صدر پرداخته است؛ كتاب «مقدمة مباحث الاصول» و مقالهای با عنوان «جوانب من حياة آية الله الشهيد الصدر» نوشته آيتالله سيد كاظم حائری از شاگردان شهيد صدر كه در شماره سوم مجله الأضواء در سال ۱۹۸۴ ميلادی در قم منتشر شد، از ديگر آثار نوشته شده درباره شهيد صدر است.
حزب الدعوة الاسلامية عراق نيز به مناسبت نهمين سالروز شهادت آيتالله صدر كتاب «الشهيد الصدر حياته وجهاده وظروف استشهاده» و به مناسبت نخستين سالگرد شهادت ايشان كتاب «استشهاد الامام محمد باقر الصدر من منظور حضاری، دراسة تحليلية» را منتشر كرد.
كتاب «العلاقة التاريخية للسيد الشهيد بالامام والثورة» به قلم سيد «حسين صدر» نگاشته شده است كه از انتشارات دفتر مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در تهران به شمار میآيد و حجت الاسلام و المسلمين «سيد صدرالدين قبانجی» امام جمعه نجف اشرف نيز چهار كتاب درباره شهيد صدر نوشته است كه «دور الشهيد الصدر فی الحوزة العلمية»، «خط المرجعية فی فكر الشهيد الصدر»، «البعد الدينی والسياسی لتحرك الشهيد الصدر»، «الجهاد السياسی للامام الشهيد الصدر» عناوين اين آثار هستند، كتاب «نبذة عن حياة الشهيد محمد باقر الصدر» نيز با اشراف دفتر آيتالله سيدمحمود هاشمی شاهرودی از شاگردان شهيد صدر و رئيس پيشين قوه قضائيه جمهوری اسلامی ايران نوشته شده است.
همچنين، آيتالله «عفيف النابلسی» رئيس هيئت علمای جبل عامل لبنان نيز كتابی با عنوان «خفايا واسرار من سيرة الشهيد السيد محمد باقر الصدر»(رازهايی از زندگی شهيد سيد محمد باقر صدر) نوشته است كه اين كتاب سال گذشته ميلادی منتشر شد و در آن مهمترين مواضع سياسی و علمی شهيد صدر بررسی شده است.
مرحوم استاد «حسن التل» پژوهشگر و مبارز مسلمان اردنی نيز در كتابی با عنوان «الشهيد الصدر و الثورة الإسلامية» مینويسد: آيتالله صدر از بارزترين شخصيتهايی است كه تغيير و تحولی عميق در ناحيه فكری و اسلوب پژوهش در معارف اسلامی ايجاد كرد و از نظر سياسی متأثر از انقلاب اسلامی ايران و مرجعيت امام خمينی(ره) بود؛ نويسنده در اين كتاب همچنين، به تأثيرات شهيد صدر بر انقلاب اسلامی ايران اشاره میكند.
همچنين، ترجمه و شرح حلقه دوم از «حلقات» شهيد سيدمحمدباقر صدر، با عنوان «قواعد كلی استنباط» نوشته «رضا اسلامی» در سال ۱۳۸۶ هجری شمسی توسط مؤسسه بوستان كتاب قم منتشر شد؛ همچنين، كتاب صحيفه زينالعابدين(علیه السلام) (صحيفه سجاديه) به قلم انديشمند شيعی «حسن موسی الصفار» و با مقدمه شهيدصدر و با موضوع پژوهش درباره دعاهای امام سجاد(علیه السلام)، مناجات و رساله حقوق اين امام بزرگوار در عربستان منتشرشد، كتاب مذكور به كوشش مؤسسه انتشاراتی «اطياف للنشر و التوزيع» در استان «قطيف» عربستان به چاپ رسيده است.
شهيد سيد محمدباقر صدر در اين مقدمه به بررسی تاريخ حيات و سيره امام سجاد(علیه السلام) پرداخته و اين امام بزرگوار را نمونه بارزی از پرهيزگاری، عبادت و تقوا دانسته و نوشتهاست: تمامی مسلمانان به علم، استقامت، فضيلت، فقاهت و مرجعيت امام سجاد(علیه السلام) ايمانداشتهاند و احاديث و رواياتی كه از علمای اهلتسنن و تشيع در اين زمينه ذكرشده مؤيد اين مطلب است.
وی در ادامه مقدمه خود آوردهاست: امام زينالعابدين(علیه السلام) وظيفه ولايت و مسئوليت سياسی و معنوی مسلمانان را پس از شهادت امام حسين(علیه السلام) به خوبی اجراكرده و مسلمانان را به همزيستی مسالمتآميز با پيروان اديان و فرهنگهای مختلف و رعايت قوانين و حقوق اجتماعی آنها دعوتكرده و از مسلمانان خواست، اصالت فكری و شخصيتی خود را با استناد به قرآنكريم و سنت پيامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) حفظ كنند.
شهيد صدر همچنين تأكيد میكند: در پی گسترش دامنه فتوحات اسلامی در نيمه دوم قرن اول هجری و با بهدست آوردن غنايم جنگی، آسايش و بهرهمندی از لذتهای دنيوی، جامعه اسلامی را فراگرفت كه باعث فروكشكردن شعلههای عبادت و ارتباط با خداوند شد، امام سجاد(علیه السلام) با ابراز نگرانی از اين وضعيت، دعا را بهعنوان وسيلهای برای تقويت معنويت در جامعه اسلامی برگزيد.
وی در وصف صحيفه سجاديه نيز مینويسد: صحيفه سجاديه از بلاغت جذاب و توانايی خاصی در شيوه بيان عربی برخورداراست و ارتباط انسان با خالق هستی را به زيباترين شكل به تصوير كشيده و دارای ارزشهای اخلاقی و حقوقی زيادی است؛ امام سجاد توانست از طريق دعا، فضايی معنوی در جوامع اسلامی ترويج داده و مردم را به زهد و عبادت در دنيا، دعا و حمد و ستايش خداوند دعوت كند؛ به هرحال صحيفه سجاديه ميراثی غنی از امام سجاد(علیه السلام) است كه در طول تاريخ مشعل هدايت و مدرسه اخلاق و تهذيب بوده و بشريت به اين ميراث محمدی علوی نيازمند است.
كتاب «مباحثی پيرامون امام مهدی(عج الله تعالی فرجه الشریف)» به قلم آيتالله شهيد سيدمحمدباقر صدر با ترجمه «لطيف راشدی» و «سعيد راشدی» از سوی انتشارات مسجد مقدس جمكران زمستان ۸۷ منتشر شد، «با قرآن در صحنه»، «باقيات صالحات»، «ارتباط طولانیشدن عمر امام زمان(عج الله تعالی فرجه الشریف) و دليل اسلامی» و «علمی ايمان» از موضوعاتی است كه مؤلف در اين كتاب آنها را بررسی كرده است.
اين كتاب با وجود حجم كم آن، كتابی جامع، مانع و بسيار پرمحتواست. نويسنده سعی كرده در اين كتاب به شبهات و سوالات عمده و مهم پاسخ علمی، منطقی و متقن بدهد و پاسخگوی برخی شبهات زمان خويش باشد.
نگارنده در بخش نخست اين كتاب آورده است: جريان مهدويت تنها يك ايدئولوژی تفكر و انديشه اسلامی نيست كه از نظر آموزش دينی مورد توجه قرار گيرد و تلقينهای دينی آن را در افكار مردم جای دهد، بلكه اين جريان يك الهام فطری است كه در مقابل عقايد و تفكرات ديگران، ايام و روزهای وعدهداده شده درخشانی برای تمام مردم مجسم میكند تا در آن، تمام اديان الهی با همه ابعادشان محقق شوند و نيز هدف و آرمان نهايی آن است كه اين جريان پس از سختی و تلاشهای طولانی در طول تاريخ در مسير مطمئن خود قرار گيرد.
همچنين، سنتهای تاريخی در انديشه شهيد محمدباقر صدر در قالب كتابی به نام «قوانين تحكم التاريخ» (حكومت قوانين بر تاريخ) در لبنان بررسی شد.
اين كتاب از سری كتابهای مربوط به پژوهش در حوزه انديشه شهيد صدر و در حقيقت دستاورد دو سميناری است كه شهيد سيد محمدباقر صدر سال ۱۳۹۹ هجری قمری درباره سنتهای تاريخی برگزار كرد.
مؤلفان اين كتاب با توجه به سخنرانیهای شهيد صدر درباره موضوع سنتهای تاريخی اين مباحث را با اندكی تصرف، رعايت ساختار و وحدت موضوعی و حفظ عبارتهای خود شهيد صدر بهصورت پژوهشی واحد در قالب كتابی گردآوری كردهاند.
در اين اثر به نقل از شهيد صدر آمده است: سنتهای تاريخی عبارت از ضوابط و قوانينی است كه در عملكرد تاريخ، حكمرانی میكند و در اين ميان، قرآن كريم نخستين كتابی است كه بر اين مفهوم تاكيد دارد، چراكه تحقيق در سنتهای تاريخی به شدت با قرآن كريم به عنوان كتابی الهی كه منشأ هدايت بشر و رهايی از تاريكیها است، در ارتباط است.
در اين كتاب آمده است: آيات قرآن اين مفهوم را تبيين میكند كه صحنه تاريخ، دارای سنتها و ضوابطی است؛ چنانچه همه صحنههای هستی دارای سنت و ضوابط است؛ از بارزترين عناوينی كه كتاب به آن میپردازد میتوان به مفهوم سنتهای تاريخی، درك ضرورت تحقيق درباره سنتهای حاكم بر تاريخ، تعريف منحصر قرآن از سنتهای تاريخی، تأثير مستقيم سنتها، نتيجه ظلم و طغيان، بين عذاب دنيوی و اخروی و تدبر در حوادث تاريخی اشاره كرد.
گفتنی است اين كتاب، به همت مركز تاليف و ترجمه «نون» بيروت تدوين و از سوی جمعيت فرهنگی معارف اسلام لبنان تابستان سال جاری منتشر شد.
«احمد عبدالله ابو زيد العاملی»، مسئول علمی مركز مطالعات و پژوهشهای تخصصی شهيد صدر، برای اولين بار اقدام به نگارش دانشنامه زندگی شهيد محمد باقر صدر با عنوان «محمد باقر صدر؛ زندگینامه و تاريخ براساس حقايق و اسناد»(محمّد باقر الصدر: السيرة و المسيرة فی حقائق و وثائق) كرد.
اين كتاب كه به عنوان اولين طرح موسوعی و دانشنامهای از زندگی شهيد محمد باقر صدر شمرده میشود، زندگینامه وی را به صورت سالشمار و بسيار دقيق و گسترده برررسی و به صدها منبع فارسی، عربی، انگليسی و فرانسوی استناد میكند.
از جمله ويژگیهای اين كتاب، بررسی زندگی اين شهيد بزرگوار به صورت سالشمار است كه از سال ۱۳۵۳ ه.ق با تولد شهيد صدر آغاز و در سال ۱۴۰۰ ه.ق با شهادت ايشان به پايان میرسد، نويسنده تبيين واقعانگارانه فضای اتفاقات آن زمان برای مخاطب را دليل ترجيح شيوه سالشمار و تاريخی بر شيوه بررسی موضوعی اعلام میكند.
همچنين، اين شيوه واقعيت پيوند محكم ميان دو حوزه نجف و قم در آن سالها و حوادث اصلی كه به اين حوزهها مربوط میشود و انعكاس اين پيوند و حوادث موثر بر شخصيت و جهتگيری شهيد صدر را آشكارا بيان میكند.
اين اثر نمايش جامع از منابعی كه پيرامون اين شخصيت بزرگوار و مبارزات وی گردآوری شده را ارائه میدهد كه نگارنده كتاب، اين دادهها را از صدها اثر گردآوری كرده و همچنين با صدها شخصيت كه مرتبط با شهيد صدر بودهاند، ديدار و گفتوگو داشته و حتی به اسناد سياسی استناد كرده است، به گونهای كه تعداد منابع اين اثر به ۱۷۳۲ منبع میرسد.
از ديگر ويژگیهای اين اثر نمايش شفاف و بیابهام تمام اسنادی است كه در ارتباط با شهيد صدر است و همچنين نويسنده به نقد متونی میپردازد كه پيشتر در رابطه با اين موضوع نوشته شده است.
اين كتاب با ۱۰ فصل و ۵ پيوست خواننده را بهطور كامل با زندگی پربار شهيد محمد باقر صدر آشنا میسازد و در بخش آخر با ارائه ۲۴۶ عكس و ۵۴۷ سند كه اكثرا دستنويس هستند و برای اولين بار به نمايش عمومی گذاشته میشوند، كتاب را به پايان میبرد.
احمد عبدالله ابو زيد العاملی، از دانشآموختگان دانشكده علوم قرآن و حديث دانشگاه تهران، شعبه قم، كتاب ۵ جلدی خود را در سال ۲۰۰۷ و توسط انتشارات دارالعارف در بيروت چاپ و منتشر كرد.
مقاله «آفاق العالميه فى مدرسه السيد الشهيد الصدر»(جهان بينى در انديشه شهيد آيت الله صدر) نوشته حجت الاسلام و المسلمين «عبدالكريم آل نجف» است كه نويسنده در اين پژوهش، با مطالعه و تحقيق در جهان بينى شهيدصدر، سه برداشت كلى از انديشههاى ايشان را مورد بررسى قرار مىدهد، اما تنها به يك برداشت پرداخته و آن را مورد بحث قرار داده است و اين برداشت، به نقش عوامل اصيل انسانى از قبيل عقل، روح و فطرت در روند فعاليت فرد، جامعه و تاريخ مىپردازد كه بر عوامل محلى از قبيل رنگ، قوميت و نژاد، برترى دارند. در ارتباط با اين محور، نويسنده در تحقيق خود ايدهها و نظريات شهيد آيتالله صدر را كه در آثار و تأليفات وى پراكنده است، بيان میكند.
مقاله «علاج الحواجز النفسية للتقريب بين المذاهب الإسلاميه عند الإمام الشهيد الصدر»(طرحهای شهيد صدر برای رفع موانع روانی تقريب ميان مذاهب اسلامی» نوشته حجت الإسلام و المسلمين «محمدرضا نعمانى» از همراهان و ملازمان شهيدصدر از ديگر نگاشتهشدهها درباره شهيد صدر است كه در آن نويسنده تلاش میكند، مهمترين گامها و فعاليتهای تقريبی شهيد صدر را تبيين كند.
مقاله «الشهيد الصدر و الاجتهاد» به قلم حجت الاسلام و المسلمين «محمد دشتى»، مقاله «آية الله الشهيد الصدر و مقتضيات العصر» نوشته حجت الاسلام و المسلمين السيد «محمد ثقفى»، پژوهشی با عنوان «الشهيد الصدر و نظرية حق الطاعة» نوشته حجت الاسلام والمسلمين «محسن غرويان» و مقاله «رؤية الشهيد الصدر حول مسيرة الإجتهاد» نوشته حجت الاسلام و المسلمين «سيد نورالدين شريعتمدار جزائرى» از ديگر مقالههای نوشته شده درباره آيتالله شهيد سيدمحمدباقر صدر به شمار میآيد.